Lactantius Placidus (if that really is his name) is a little known Latin grammarian and scholiast, dated to the late 4th or 5th century, author of a commentary on Statius’ epic poem, the Thebaid. Compared to the more famous Latin scholiast of Vergil, Servius Honoratus, Placidus’ commentary cleaves rather closely to the text. Still, there are several passages of a speculative mode in which he reflects on the views of natural philosophers, of poets and of priests – in other words, the three major kinds of theologia (‘discourse about the gods’): natural, mythic and civic.
It should be clarified, however, that his representation of philosophy has more to do with the superficial way that philosophical doctrines were taught to students of grammar than with the philosophical schools themselves. In this sense, Placidus is a representative of a peculiarly ‘grammatical’ way of theorizing about philosophical topics, which admittedly allowed for significant personal originality (as he shows), but which was rather disconnected from the trends in ‘professional’ philosophy of his time. Specifically, and despite claims to the contrary in the existing scholarship, he shows absolutely no awareness of Neoplatonism. This is because the Platonism developed by Plotinus, Iamblichus and their successors was a highly specialized kind of knowledge, which specialists in other fields (like grammar/literary studies) would have had to go out of their way to acquire, despite popularizing efforts by the likes of Sallustius. Lactantius instead drew on elements of simplified Platonism and Stoicism that had been incorporated into the grammatical curriculum centuries earlier.
This selection, translated by Ɔ. Martiana (Unhistorize), is meant to showcase the most insightful and thought-provoking of Placidus’ comments on the gods.
DEMIGODS
Demigods (1.205-206)
the crowd of roaming demigods
The demigods (semidei) are those who dwell in the lower spheres (inferiores zonae), that is, those who are neither mortals nor supernals (superi, ‘those above’, i.e. ‘gods’).
Demigods: Nymphs and Fauns (9.376)
Is this (death) the gift your demigod parents gave you?
Because Aristotle says that even Nymphs and Fauns die after thousands of years.
The longevity of Nymphs (6.94-96)
(NEC SOLOS HOMINVM TRANSGRESSA VETERNO / FERTVR AVOS) NYMPHAS (ETIAM MVTASSE SVPERSTES / FAVNORVMQVE GREGES)
Fauns and Nymphs live very long, and yet eventually die. Statius says that this forest was more ancient than them, and that, after their death, it persisted untouched in honor of their deity.
Demigods and spirits (6.112-113)
SEMIDEVMQVE PECVS (MIGRANTIBVS ADGEMIT ILLIS / SILVA NEC AMPLEXAE DIMITTVNT ROBORA NYMPHAE)
< semideumque pecus> Panes. Tetigit hanc opinionem ut diceret Nymphas et Faunos esse mortales. Vt Vergilius Turnum, a Venilia Nympha natum, ab Aenea demonstrat occisum, cum ipsius auctor sanguinis immortalis esset. Sunt qui dicunt illam auram numinis quae fontibus arboribusque deuincta est casu aut aquae siccatae aut excisae arboris ilico emori. Sed[es] absurdum est ut numen emoriatur, neque enim res in aliquo potest casu accidere, cum omnia uisibilia et quae incorporata sunt †multis uisa† mori opinentur. [Ceterum] succisa arbore aut siccato fonte ille spiritus qui societate [illius] tenebatur naturae astrictus fugit inuitus, †interdum† aufertur ratione diuina. Ceterum nec ipsis corporibus contingit interitus. Soluta enim figura ad naturam suam recidunt. Vnde et Vergilius:
‘scilicet huc reddi deinde ac resoluta referri
omnia, nec morti esse locum’.
Lucanus in nono libro:
‘innocuos uita patientes aetheris imi
fecit et aeternos animam collegit in orbes’,
quia dicit Pythagoras animas bonorum uirorum in stellas posse conuerti. Semideos autem Panes dixit, quia partem habent deorum, partem hominum.
Nymphs, deities of rivers (4.648)
AGRESTES FLVVIORVM (NVMINA NYMPHAE )
oratio Liberi apud Nymphas ut cuncta siti exhausta siccarent. Numina autem fluuiorum sunt Nymphae , a fontibus enim originem ducunt. Vt Vergilius: ‘ Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est’.
Nymphs (4.254-255)
QVAS NON ILLE (DVCES NEMORVM FLVVIISQVE DICATA / NVMINA QVAS MAGNO NON IMPVLIT IGNE NAPAEAS)
Nymphas aut Dryadas [aut Oreadas next hit] aut Potamidas aut Napaeas dicit. Dryades sunt, quae quercubus delectantur, [previous hit Oreades montibus,] Potamides fluminibus, Napaeae uirgultis et floribus.
THE STARS
Mythical description of the Planets (6.239-241)
The poets give a four-yoked chariot to Sun (lat. Sol), a two-yoked one to Moon (lat. Luna), and to the other stars, single horses.
Sun and Moon and the Planets in physical terms (3.63)
the roaming lights of the night
He is either referring simply to the stars, that is, generically; or to the five planets of Saturn, Jupiter, Mars, Venus and Mercury. But Sun and Moon are not stars numbered among the planets, but the leaders and lords of the whole cosmos (totius mundi duces ac domini).
Hyperion: physics against myth (3.34-35)
(Statius uses ‘Hyperion’ to refer to the Sun.)
The Greek writers of myths (fabulae) stupidly invented that the venerable gods, Sun and Moon, and likewise Aurora (‘dawn’), were the children of Hyperion, with the trustingness of idiots: as if – in (what were really) lies about the birth of these deities – a reliable account could be received from those who did not know that, from the very beginning of things, neither the cosmos nor day could have existed without Sun and Moon, nor could such great luminaries have grown in a womb. So, (when the Sun is called) Hyperion, (this) is not, as the Greeks invent, to be taken as ‘son of the Titan (Hyperion)’; rather, the ambiguity of the Greek should be explicated with a simple Latin expression: they call him Hyperion as (the one who is) ‘beyond all ages’ (super omnia saecula = gr. hyper aionôn).
Luna the same as Diana (10.367)
She descended into the forests with a different apperance.
Because it is said that the Moon descends into woods under a different figure – since they say that the same is also Diana. Thus Vergil writes: “Ornament of the stars, and Lato’s daughter who guards the groves”.
The law of astral movement does not allow the Moon’s descent (6.685-688)
(SIC CADIT ATTONITIS QVOTIENS AVELLITVR ASTRIS) / SOLIS OPACA SOROR (PROCVL AVXILIANTIA GENTES / AERA CREPANT FRVSTRAQVE TIMENT AT THESSALA VICTRIX / RIDET ANHELANTES AVDITO CARMINE BIGAS) sic sibi insana hominum et stulta persuasio uindicat quod carminibus caelo luna eripiatur. Quam opinionem Vergilius secutus ait: ‘carmina uel caelo possunt deducere lunam’ et alibi significauit eam inductam esse uelleribus dicendo: ‘munere sic niueo lanae, si credere dignum est, / Pan deus Arcadiae captam te, Luna, fefellit’, si credi fas est de tanti numinis maiestate ad amorem Endymionis descendisse, quod lex sphaerae et cursus astrorum motusque non patitur. PROCVL AVXILIANTIA (GENTES / AERA CREPANT) ad opinionem hominum rettulit quod arbitrentur auxiliari lunae deficienti si aera percutiant.
4.426-427
(HANC PICEAE CEDRIQVE ET ROBORE IN OMNI) / EFFICTAM (SANCTIS OCCVLTAT SILVA TENEBRIS) <effictam> sculptam, quasi in omnibus arboribus imago eius esset insculpta. Omnis lucus Dianae est consecratus, ut quercus Ioui.
The Moon an Etherial Earth (2.58)
MEDIAEQVE S(ILENTIA) L(VNAE) philosophi lunam terram <aetheriam> esse dicunt, quae circa nostrum hoc solum circulo altiore suspensa est. Haec autem omnia corpora maiora gignit, utpote quae uicina sit caelo. Poetae denique omnes asserunt leonem de his polis ortum, quem Hercules prostrauit, ut etiam Olymp<i>us ait. De lunari autem globo leuiorem perstringam, quia apud mortalium genus caeli ratio ignoratur, quare proximus sit terris et ultimus <ab astris>. Hoc diuinum lumen animas tam de [astris] hominibus quam de omni materia mundi subtracta parte superna excipit et decerpit quasi lumina, quae postea ter quinis diebus, ut collegerat, totidem refundit in fratrem.
4.689-691
(ADIVVAT IPSE / PHOEBVS) ADHVC SVMMO (CESSET NI VESTRA VOLVNTAS / LIMITE VIM COEPTIS INDVLGENT ASTRA) quia medio caeli spatio uiolentior terris ardor solis infunditur, per quem unda siccatur. Vt Vergilius: ‘et medium sol igneus orbem / (h)a(userat), a(rebant) h(erbae), e(t) c(aua) f(lumina) s(iccis) / f(aucibus) a(d) l(imum) r(adii) t(epefacta) c(oquebant)’. Et sensus hic est: nisi uestra uoluntas cesset, summo limite indulgent astra uim coeptis. Constat etiam Liberum eundem et Apollinem esse et Solem. Ideo iuuenes omnes imberbes, quia ignis non senescit.
Mithras (1.717-720)
quote
717
SEV TE R(OSEVM) T(ITANA) V(OCARI) dicit Apollinem a diuersis gentibus uariis appellari nominibus. Apud Achaemenios enim Titan uocatur, apud Aegyptios Osiris, apud Persas, ubi in antro colitur, Mithra<s> uocatur. Quae sacra primum Persae habuerunt, a Persis Phryges, a Phrygibus Romani. Apud Persas Sol proprio nomine Mithra<s> dicitur, ut Osthanes refert.
<718>
<GENTIS ACHAEMENII RITV> Persae ab Achaemene, <Persei> et Andromedae filio, qui eis imperauit, nunc<upantur> Achaemenii. Illi Mithram Solem dicunt, cuius et sacrorum ritus inuenisse dicuntur.
718-719
SEV PRAESTAT OSIRIM / (FRVGIFERVM) secundum Aegyptios, qui Osirim Solem interpretantur, per quem prouentum frugibus existimant posse contingere.
719-720
(SEV PERSEI SVB RVPIBVS ANTRI) / INDIGNATA S(EQVI) T(ORQVENTEM) C(ORNVA) M(ITHRAM) [sub rupibus: Persae in spelaeis coli Solem primi inuenisse dicuntur. Est enim in spelaeo Persico habitu cum tiara et utrisque manibus bouis cornua comprimens. Quae interpretatio ad Lunam dicitur. Nam indignata sequi fratrem occurrit illi et lumen subtexit. His autem uersibus sacrorum Solis mysteria patefecit. Sol enim, Lunam minorem potentia sua et humiliorem docens, taurum insidens cornibus torquet. Quibus dictis Statius Lunam bicornem intellegi uoluit, non animalia, quibus uehitur.] [Prius ordinem dicit, postmodum sensum.] <ordo: > seu Mithram uocari praestat sub Persei antri rupibus torquentem cornua indignata sequi. Sensus talis est: Persae in spelaeis Solem colunt. Et est hic Sol Ephippos uocatus Mithras, qui, quia eclipsin patitur, ideo intra antrum colitur. Est autem ipse Sol leonis uultu cum tiara Persico habitu et utrisque manibus bouis cornua comprimens. Quae interpretatio ad Lunam dicitur, quae indignata sequi fratrem occurrit illi et lucem eius obscurat. Nudauit autem mysteriorum partem. Sol ergo quasi Lunam minorem docens ideo taurum torquet. [Quod autem dicit<ur> torquentem cornua, ad illud pertinet, quod simulacrum eius fingitur reluctantis tauri cornua retentare. Quo significatur luna ab eo lumen accipere, cum coeperit ab eius radiis segregari.] Mire autem cornua posuit, ut Lunam manifestius posset exprimere, non animal, quo illa uehi figuratur. Sed [tamen] quia locus non est secreta deorum istorum iuxta tenorem internae philosophiae disserere, tamen de figuris, quibus creduntur, pauca dicamus. Sol ineffabilis, quia principale signum inculcat et frenat, Leonem scilicet, idcirco et ipse hoc uultu fingitur, uel quod hic deus <inter> ceteros ui numinis et potentiae impetu excellat, ut inter reliquas feras leo, uel quod sit rapidum animal. Luna uero, quia propius taurum coercet adducitque, ideo uacca [lunae] figurata est. Ceterum diuini et regii dii isti, ut comparent in orbe, sic sunt expertes mortalis figurae tam hominis quam beluae, non haben<te>s initium terminumque uel quod interpoletur medium, ut dii minores et reliqui, ut supra ipse ait: ‘mox turba uagorum
semideum’.
Id enim ratio aeternitatis expostulat.
AIR, HEAVEN AND SPIRIT
Juno’s thunder (1.258)
MEA FVLMINA TORQVES id est: insignia matrimonii mei, quae debui sola sentire, uel mihi soli nota et mihi tantum obnoxia. MEA FVLMINA physicum est. Nam simplici ratione si intellegis, uxorem respicis. Ceterum fulmen esse sine aere non potest, quia ipse aer Iuno est. Etenim si non fuerint nubes aere collisae, fulmen nullum est. Vt Lucanus: ‘qualiter expressum uentis p(er) n(ubila) f(ulmen)’.
MEA FVLMINA hoc secundum pontifices, qui aiunt certa cuique fulmina deo ascripta, in quibus <Iunoni> et Mineruae.
Jupiter is not heaven: a mythological argument (2.404)
SVB IOVE
id est sub caelo. Horatius: ‘manet sub Ioue frigidus / uenator’. Tamen Iouis non recte Caelum dicitur. Nam si Saturnus, pater eiusdem, Caeli et Terrae est filius, Caelum — si dici potest — auus ipsius est Iouis potius quam ipse Iuppiter.
The divine spirit (6.360-361)
QVIS SIDERA DVCAT / SPIRITVS secta Platonica dicit omnia spiritu diuino gubernari. Vnde Vergilius:
‘principio caelum ac terras c(amposque) l(iquentis)
l(ucentem)q(ue) g(lobum) l(unae) T(itania)q(ue) a(stra)
spiritus intus alit’.
Etenim illa anima quae uinculum mundi nectit ‘mens’ et ‘spiritus’ uocata est, quae dat mortalium animis cunctas species motumque et uitam. Vt Vergilius:
‘mens agitat molem’,
quae Platone attestante firmatur. Sed huius tractatus secretae philosophiae magna laus Persis debetur, quod apud eam gentem horum secretorum primum habita ratio est. [Vel Perse<u>s scilicet ille magnus praeceptor huius philosophiae.]
362 VIVAT MARE ostendit poeta ‘uiuum’ et ‘uiua[m]’ posse dici ea quae neque anima neque spiritu mouentur.
The Demiurge (4.516-517)
ET TRIPLICIS MVNDI SVMMVM (QVEM SCIRE NEFASTVM / ILLVM SED TACEO) dicit [autem] deum δημιουργόν , cuius scire non licet nomen. Infiniti autem philosophorum <et> magorum [Persae] etiam confirmant [aut] reuera esse praeter hos deos cognitos qui coluntur in templis alium principem et maximum dominum, ceterorum numinum ordinatorem, de cuius genere sint soli Sol atque Luna. Ceteri uero, qui circumferi a sphaera <astra> nominantur, eius clarescunt spiritu. [Maximis in hoc auctoribus Pythagora et Platone et ipso Tagete.] Sed dire sentiunt qui eum interesse nefandis artibus actibusque magicis arbitrantur. In uersu ergo poeta sic dixit illum, quasi nomen sciret <sic> [‘sic’ repetiuit] ut proderet, sed hoc magis ad terrorem dixit [illum ut putaretur scire]. Si ergo sciri nefas est, dicci a uate non potuit. Licet magi sphragidas habeant quas putant Dei nomina continere, sed Dei uocabulum a nullo sciri hominum potest. Sed quid ueritas habeat, percipe. Huiusne dei nomen sciri potest qui nutu tantum regit et continet cuncta, cuius arbitrio deseruiunt, cuius nec aestimari potest mundus nec finibus claudi? Sed cum magi uellent uirtutes eius, ut putabant, [sese] comprehendere, singulas appellationes, quasi per naturarum potestates, abusiuo modo designarunt et quasi plurimorum numinum nobilitate Deum appellare conati sunt, quasi ab affectu cuiusque dei ductis uocabulis, sicut Orpheus fecit et Moyses, Dei summi antistes, et Esaias et his similes. Etrusci confirmant Nympham quae nondum nupta fuerit praedicasse maximi Dei nomen exaudire hominem per naturae fragilitatem pollutionemque fas non esse, quod, ut documentis assereret, in conspectu ceterorum ad aurem tauri Dei nomen nominasse, quem ilico ut dementia correptum et nimio turbine coactum exanimasse. Sunt qui se — licet secreto — scire dicunt, sed falsum sciunt, quoniam res ineffabilis comprehendi non potest.
Minerva (2.715)
INGENIVMQVE PARENTIS bene ingenium, quia de capite nata dicitur Iouis. Et hoc antiqui bene figuratum esse dixerunt, ut, quia naturae ratione prudentia hominis in capite est, Minerua, quae sapientiae dea est, nata de Iouis capite crederetur. Est uero mysterium lucis, quod intaminata atque armis munita uirgo de uertice dei maximi et secreti orta dicatur.
GODS ABOVE AND GODS BELOW;
THE SOUL
Gods above and gods below (4.526-527)
Stygian Juno
Pythagoras says that there are two hemispheres, and he assigns their own gods to each. And he makes Jupiter the king of the upper (superior), and Juno its queen, but that of the lower (inferior), Dis, the infernal Jupiter (Iuppiter infernus), while Proserpine is the infernal Juno.
There are also two Venuses: one is supernal, the other is Libitina. He determines that the other gods are likewise dual; and so as he calls Dis Jupiter, he calls Hecate the ‘Stygian Juno’, just as Vergil rights: ‘it was called sacred to infernal Juno’.
Hecate (4.456-460)
TRIS HECATAE (TOTIDEMQVE SATIS ACHERONTE NEFASTO / VIRGINIBVS IVBET ESSE FOCOS TIBI RECTOR AVERNI / QVAMQVAM INFOSSVS HVMO SVPERAT TAMEN AGGER IN AVRAS / PINEVS HANC IVXTA CVMVLO MINOR ARA PROFVNDAE / ERIGITVR CERERI)
<tris Hecatae> quia triformis est aut quia eadem Deum Mater creditur et Proserpina uel Terra laeuum Mercurio, dextrum tibi, bellica uirgo, uel Vesta. Sic Ouidius de simili sacrificio:
‘dis tribus ille focos totidem de caespite ponit:
laeuum Mercurio, dextrum tibi, bellica uirgo,
ara Iouis media est. Mactatur uacca Mineruae,
alipedi uitulus, taurus tibi, summe deorum’.
Hecate and Mercury (4.481-483)
(TV SEPARE COETV / ELYSIOS PERSEI PIOS) VIRGAQVE POTENTI / NVBILVS ARCAS AGAT nubilus infernus.
He commands Mercury and Libera (i.e., Proserpine, i.e., Hecate) to summon the souls of the pious.
But why is Hecate ‘Perseis’? The reason is that some believe her to be the daughter, not of Jupiter, but of Perses. Hesiod follows this opinion in the books he wrote about the Theogony.
Corvilius(?) writes that there are four Mercuries. One, the son of Jupiter and Maia; the second, of Caelus (‘heaven’) and Dies (‘day’); the third, of Liber and Proserpine; the fourth, of Jupiter and Cyllene, who slew Argus. The Greeks say that for this reason (the slaying of Argus), he fled, and taught the Egyptians their letters.
So, they say that Mercury, the son of Liber and Proserpine, summons the souls. Concerning which Vergil writes: “The god summons them to the river Lethe in a great mass”.
<483> <CONTRA PER CRIMINA FVNCTIS … / 486 TISIPHONE DVX PANDE DIEM> ordo: per crimina functis, o Tisiphone, pande diem. Sensus hic est: Hecate et Mercurius pias animas ducant, nocentes uero Tisiphone.
6.885
PROPRIIS NON REDDIDIT ASTRIS ingens expositio est quomodo uel quare animae ad astra redeant postquam exutae fuerint nefando corpusculo. Et non solum bene meritorum sed etiam sontium illuc feruntur, ut aut pro uitae pretio optima mercede aeternae lucis donentur aut pro male commissis ab ipsis astris stellisque puniantur atque consumantur, non quidem ut pereant, sed ut affligantur. Et ideo ab his puniuntur secundum Pythagoram , qui ait animas bonorum uirorum in stellas posse reuerti. Vergilius:
‘scilicet huc reddi deinde ac resoluta referri
omnia, nec morti esse locum, sed uiua uolare
sideris in numerum atque alto succedere caelo’.
Lucanus in nono:
‘innocuos uita patientes aetheris imi
fecit et aeternos animam collegit in orbes’.
10.636-637
(DANT CLARA MEANTI / ASTRA LOCVM QVOSQVE IPSA POLIS) AFFIXERAT IGNES stellas uirorum fortium dicit transeunti honorem referre Virtuli quia ipsius merito possederant caelum. Dicit autem Liberum, Herculem, Castorem, Pollucem, quos ‘ardens euexit ad aethera uirtus’.
8.304
304 ANIMARVM (ET SEMINA MVNDO) secundum Pythagoram , qui omnibus crescentibus [uel arescentibus] licet insensibilibus animas tribuit.
3.511-512
ET FERALIA BVBO / (DAMNA CANENS) cum filiam suam Ceres raptam a Dite comperisset, conquesta a Ioue impetrauit ut ei filia redderetur, ita tamen, si nihil apud inferos gustauisset. Et cum in eo fuisset ut matrem filia sequeretur, Ascalaphus, qui apud inferos erat, dixit Proserpinam e pomario Ditis e malo punico gustasse tria grana. Indignata Ceres conuertit Ascalaphum in bubonem. De Proserpina uero ficta sic fabula est. Ceterum tenore philosophiae diuina anima esse signatur, quae, incidens naturae cogitationes et nefarie polluens, necessitate haesit tenta infernali hoc mundo. Buboni autem tale studium non tam fabula quam natura praescripsit. Quam sit ferale bubonis augurium, testis est poeta Vergilius: ‘solaque culminibus ferali <carmine bubo>’.
8.84
(AT TIBI) QVOS [INQVIT] (MANES) manes pro ‘poenis’ posuit. Id est: quos cruciatus patieris? Vt Vergilius: ‘quisque suos patimur manes’. Manes ergo ideo dicti sunt quia damnati aeterna apud inferos poena permanent.
1.615–616
“Deep Jupiter”: “deep” means insatiable, because he always seizes the dead. “Jupiter” means Pluton, as when Vergil calls him “Stygian Jupiter”.
11.209
Statius calls Pluton “Infernal Thunderer”.
5.156
[ATQVE] INFERNA CERES Proserpina.
8.91-93
(O) CVNCTIS FINITOR (MAXIME RERVM / AT MIHI QVI QVONDAM CAVSAS ELEMENTAQVE NORAM / ET SATOR) Ouidius: ‘omnia debemus uobis paulumque morati[s] / serius aut citius sedem properamus ad unam. / Tendimus huc omnes, haec est domus ultima cunctis’. Ordo ergo talis est: cunctis finitor rerum putaris, mihi uero etiam sator. (Nam cum Plutoni constet terram consecratam, dicit omnia membra resolui et de terra cuncta procreari. Iuste ergo creator dicitur, a quo uniuersa gignuntur.) At ego, quia uates fui, noram uitae <te> esse creatorem ex eo quod animas iterum mittis in corpora. Vt Vergilius: ‘et incipient in corpora uelle reuerti’ et idem supra: ‘Fata serunt animas’.
Hellenic Faith 